Ζ.7. Ένας ειρηνικός κόσμος στον οποίο οι άνθρωποι θα ζούνε με αξιοπρέπεια

Αυτή η απλή διατύπωση όταν τοποθετείται αντιμέτωπη με την πραγματικότητα, στην σκέψη αρκετών μοιάζει με τον ορισμό της αφέλειας. Αυτό ακριβώς είναι το πρόταγμα για την προοδευτικότητα: η μετατροπή μιας καλοσυνάτης ελπίδας, μιας αφελούς ουτοπίας όπως απλά χαρακτηρίζεται, σε αυτονόητο στόχο όλο και περισσότερων ανθρώπων οι οποίοι καθημερινά θα εργάζονται, προσωπικά και συλλογικά, για την επίτευξή του.

H προοδευτικότητα έχει αυτή την στιγμή την δυνατότητα να συγκεντρώσει την ιστορική εμπειρία χιλιάδων ετών, μαζί και την εμπειρία εκατοντάδων κοινωνικών κινημάτων που προσπάθησαν να ισορροπήσουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την επιθυμία για ειρήνη απέναντι σε έναν κόσμο που εκούσια δημιουργεί ολοένα και περισσότερο γιγαντούμενες και επιταχυνόμενες αντιφάσεις.

Όλα αυτά τα χρόνια κάθε επινόηση, κάθε εφεύρεση ή θυσία που προέρχεται ακόμα και από τους πιο ανιδιοτελείς ανθρώπους, καταλήγει στα χέρια αυτών που με μανία και χωρίς κανέναν ηθικό ενδοιασμό θα προσπαθήσουν να την αξιοποιήσουν για την κατοχύρωση της ιδιωτικής ευζωίας τους και την ισχυροποίηση της κυριαρχίας τους πάνω σε άλλους ανθρώπους. Το ίδιο και οι κόποι, η χειρωνακτική εργασία, οι πρώτες ύλες και ό,τι μπορεί να βρίσκεται στα χέρια αδυνάτων αρπάζεται είτε με την βίαιη, είτε με την αναγκαστική υποδούλωση. Μετά από 10.000 χιλιάδες χρόνια αυτό που σήμερα έχει αλλάξει είναι πως, στο πρόσωπο των αιμοσταγών αρπακτικών βλέπουμε πλέον την Νόμιμη Τάξη, τους εκπροσώπους των Θείων Εντολών, τις Διεθνείς Συνθήκες, τα Σώματα Ασφαλείας κ.ο.κ., ενώ έχουμε ξεχάσει στα βάθη της ιστορίας την αυτονόητη ακέραιη υπόσταση του κάθε ανθρώπου.

Η κινητοποίηση γύρω από την σύνταξη ενός Μανιφέστου της Προοδευτικότητας είναι σαν να φοράμε τα υποδήματά μας για να κάνουμε το πρώτο βήμα. Η θεωρία, η πράξη, ο χρόνος, ο τόπος, η σύνθεση, ο τρόπος, αποτελούν ερωτήματα που αν δεν ενταχθούν και δεν απαντηθούν μέσα σε ένα ενιαίο πλαίσιο σκέψης και επιδιώξεων θα αφήνουν τα κινήματα να χάνονται σαν τα φύλλα των φυλλοβόλων δέντρων το Φθινόπωρο.

Ζ.6. Η σημασία της επιλογής και η καλοσυνάτη ελπίδα

Τόσο ο τρόπος κοινωνικής οργάνωσης που δομείται με ιεραρχίες και αυστηρό καταμερισμό ειδικοτήτων και δικαιωμάτων, όσο και αυτός που βασίζεται στις αρχές της ισοτιμίας και της συνεργατικότητας, δεν είναι πρωτοφανείς στον ζωικό κόσμο. Θα μπορούσαμε να κάνουμε την σκέψη πως αυτές οι δύο τάσεις, καθώς εκφράζονται και στις ανθρώπινες κοινωνίες και αντιμάχονται η μία την άλλη, είναι που επιδρούν το περισσότερο στην διαμόρφωση της Ιστορίας των ανθρώπων.

Γνωρίζουμε πως στις προ-πλεονάσματος κοινωνίες η παρουσία του αρχηγού και του μάγου  είναι χρηστική και η θέση τους μέσα στην κοινότητα, σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμα και η φυσική παρουσία τους, επισφαλής. Η απόδοση αυτής της θέσης δε, δεν συνοδεύεται από την αναγνώριση στο πρόσωπο που την κατέχει κάποιας ανωτερότητας απέναντι στα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας. Αντίθετα, υποδηλώνει την υποχρέωση όσων την αναλαμβάνουν να παραδίδουν τις φυσικές και υπερφυσικές ικανότητές τους στην υπηρεσία την κοινότητας, μέσα στην οποία ωστόσο, όλοι εξακολουθούν να παραμένουν ισότιμοι προσφέροντας το κατά δύναμη.

Από την άλλη, ο μεγάλος κύκλος που ξεκίνησε με την αρπαγή του πλεονάσματος και αργότερα με την ολοκληρωτική υποταγή ανθρώπων από ανθρώπους δημιούργησε κατά καιρούς συνθήκες ακραίων ανισοτήτων και αποστέρησε από δισεκατομμύρια ανθρώπους την ακεραιότητα που προσδίδουμε εξ ορισμού στην έννοια Άνθρωπος. Φανέρωσε σε κάποιες στιγμές ακόμα και την πιθανότητα η ανθρωπότητα να εξελιχθεί σε δύο διαφορετικά είδη ανθρώπων εξαρτώμενων μεταξύ τους με την σχέση κυρίαρχων και υποταγμένων.

Η ανθρωπότητα μέσα από την πορεία χιλιάδων χρόνων και διαθέτοντας πλέον τρομακτικά εργαλεία ολοκληρωτικής επιβολής μπορεί να διαμορφώσει έναν κόσμο που οι περισσότεροι θα κατονομάζαμε ως απόλυτα απάνθρωπο. Οι περισσότεροι, εκτός από τον Καταστροφικό Άνθρωπο, ο οποίος βλέποντας τις επιπτώσεις της δύναμής του στους αδύναμους ικανοποιείται και προσπαθεί να αυξάνει όλο και περισσότερο τόσο την δύναμή του όσο και τις επιπτώσεις της.

Όσοι πιστεύουν στις νομοτέλειες θα ήταν καλό να εγκαταλείψουν τα αισιόδοξα σενάρια που οδηγούν αναπόφευκτα υποτίθεται τον κόσμο προς το καλύτερο και να διακρίνουν ότι οι νομοτέλειες, δηλαδή η προσμονή των όποιων υποτιθέμενων αναγκαίων εξελίξεων, μπορούν να αποδειχτούν απρόβλεπτες όσο και οι ανάγκες που τις καθοδηγούν επιφέροντας τελικά ζοφερές συνέπειες στις ζωές των ανθρώπων και στις κοινωνίες, ποδοπατώντας κάθε καλοσυνάτη ελπίδα.

Η καλοσυνάτη ελπίδα μπορεί να επιβεβαιωθεί μόνο ως επιλογή των ανθρώπων, ως προϊόν του στοχασμού και των ενεργειών των ανθρώπων που είναι αποφασισμένοι να μην επιτρέψουν σε καμμιά νομοτέλεια να επιβληθεί καθορίζοντας το μέλλον τους. Καμμία καλοσυνάτη ελπίδα δεν έχει ελπίδα να επιβεβαιωθεί εάν δεν υπάρξουν άνθρωποι που θα την ανάγουν σε χειροπιαστό στόχο αλλά και, πιο πολύ, σε καθημερινό τρόπο.

Η επιδίωξη επιβεβαίωσης της καλοσυνάτης ελπίδας είναι το πρόταγμα της προοδευτικότητας. Αυτή δε η καλοσυνάτη ελπίδα και πρόταγμα της προοδευτικότητας, όπως αντηχεί από τα βάθη των αιώνων, είναι μία: ένας ειρηνικός κόσμος στον οποίο οι άνθρωποι θα ζούνε με αξιοπρέπεια.

Ζ.5. Ο Συναισθανόμενος Άνθρωπος εναντίον του Καταστροφικού Ανθρώπου

Ακόμα και αν αποδεχόμαστε την ύπαρξη νομοτελειών στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών, είναι πραγματικά απίθανο να μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε όλα τα δεδομένα που θα καθόριζαν μια τέτοια νομοτέλεια. Είμαστε, παρόλαυτά, πολιτισμικά εκπαιδευμένοι να θεωρούμε αυτονόητη, νομοτελειακή, την πρόοδο της ανθρωπότητας την οποία αναγνωρίζουμε επιλεκτικά στην ευζωία ορισμένων -λίγων- ανθρώπων και στα εντυπωσιακά μνημεία που χτίζονται πάνω στον πόνο των πολλών. Αυτή η πολιτισμική εκπαίδευση μας αποτρέπει από το να αναγνωρίσουμε τους κινδύνους που επιφυλλάσσει η πρόοδος αυτού του είδους, ακόμα και όταν υπάρχουν χειροπιαστά παραδείγματα. 

Ο δρόμος της κυριαρχικότητας ως νομοτέλεια
Αν υποθέσουμε ότι η ανθρωπότητα έχει ως μόνη δυνατότητα να εξελίσσεται μέσα από διαδεχόμενες νομοτέλειες, χωρίς να έχει επί της ουσίας την δυνατότητα να επιλέγει, τότε θα είναι καλό να προετοιμαστούμε για την στιγμή που ο κόσμος θα παραδοθεί από τον  Κυριαρχικό  Άνθρωπο στον Καταστροφικό Άνθρωπο. Γιατί αφού επί χιλιάδες χρόνια οι άνθρωποι εκπαιδεύονται μέσα σε έναν τρόπο κοινωνικής οργάνωσης θεμελιωμένο στην σχέση της κυριαρχίας με την υποταγή και ενώ έχουν εγκαταλλείψει κατά το μακρινό παρελθόν την κοινωνική οργάνωση που βασίζεται στην ισοτιμία και την συνεργασία, είναι μάλλον πιο πιθανό να συνεχίσουν να εξελίσσουν τον υφιστάμενο τρόπο παρά να γυρίσουν σε έναν παρελθοντικό. Ειδικά την στιγμή που οι ίδιες δυνάμεις που ανέτρεψαν την ισοτιμία και εγκαθίδρυσαν την κυριαρχικότητα όχι μόνο συνεχίζουν να υπάρχουν αλλά αποκτούν όλο και περισσότερα εφόδια σε όλα τα επίπεδα επιβολής και κυριαρχίας τους.



Ο δρόμος της ισοτιμίας ως επιλογή
Αν, από την άλλη, υποθέσουμε ότι η ανθρωπότητα διαθέτει την ικανότητα να καθορίζει την πορεία της και μέσα από συνειδητές επιλογές της, τότε οι κόποι πολλών ανθρώπων οι οποίοι δρουν συλλογικά, ή και μεμονωμένα αλλά επιδρώντας στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ίσως ανοίξουν τον δρόμο μέσα από τον οποίο κάποια στιγμή ο Κυριαρχικός Άνθρωπος θα γίνει παρελθόν και η πιθανότητα επιβολής του Καταστροφικού Ανθρώπου ένας μακρινός εφιάλτης.

Ο Καταστροφικός Άνθρωπος
Τον έχουμε γνωρίσει. Έχει πολλά πρόσωπα αλλά η περιγραφή του μπορεί να περιοριστεί σε λίγες λέξεις: ο άνθρωπος που αρέσκεται να αισθάνεται ανώτερος των άλλων ανθρώπων και να επιβεβαιώνει αυτήν την ανωτερότητα διαφημίζοντας την κυριαρχία του, η οποία -ιδανικά για αυτόν- μπορεί να επεκτείνεται χωρίς όρια. 
Σχεδόν πίσω από κάθε μεγάλη συμφορά των ανθρώπων βρίσκονται ακραίες περιπτώσεις τέτοιων προσώπων. Μπορεί να παρουσιάζονται ως αυτοί που ονομάζουμε Μεγάλοι Άνδρες ή ως οι πιο ποταποί των ανθρώπων. Σε όποια εκδοχή και αν τους συναντάμε όμως, η ανθρώπινη επινοητικότητά τους εξαντλείται στον ανταγωνισμό και στις προσπάθειές τους να κυριαρχήσουν. Η βία, ο πλούτος και τα ψεύδη είναι τα σημαντικότερα εργαλεία των Καταστροφικών Ανθρώπων. 

Ο Καταστροφικός Άνθρωπος θρέφεται από το πάθος του για κυριαρχία και, εάν επιβάλλει την θέλησή του, σε βάθος χρόνου θα μπορούσε ακόμα και να επιφέρει την εξέλιξη των ανθρώπων σε δύο διαφορετικά αλληλοεξαρτώμενα βιολογικά είδη: των κυρίαρχων και των υποταγμένων. Ακόμα όμως και ένα τέτοιο αποκρουστικό σενάριο είναι υπεραισιόδοξο μπροστά στην τεκμηριωμένη γνώση μας πως, σε όσα κλειστά συστήματα οι κοινωνίες αφέθηκαν στην μανία του Καταστροφικού Ανθρώπου, ο ανθρώπινος πολιτισμός κατέρρευσε και οι άνθρωποι βυθίστηκαν σε μια αγριότητα που όμοιά της δεν έχουμε συναντήσει στην φύση.



Ο Συναισθανόμενος Άνθρωπος
Κι αυτόν τον έχουμε γνωρίσει, κι αυτός έχει πολλά πρόσωπα. Μια σύντομη περιγραφή θα μπορούσε να είναι: ο άνθρωπος που δρα και δημιουργεί συναισθανόμενος την ομοιότητά του με τους άλλους ανθρώπους και διαπραγματευόμενος διαρκώς τα όρια μεταξύ του ίδιου και των υπολοίπων.
Το μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού, είτε πρόκειται για έργα μικρά και καθημερινά είτε για έργα επιδεικτικά και μεγαλεπίβολα, χτίστηκε από τέτοιους ανθρώπους οι οποίοι σε κάθε εποχή και σε κάθε κοινότητα μοιράστηκαν τις γνώσεις και τις προσπάθειες για το καλύτερο.
Η ανάπτυξη της σκέψης, το μοίρασμα της γνώσης, και η συνεργατικότητα είναι τα σημαντικότερα εργαλεία των Συναισθανόμενων Ανθρώπων.

Ο Συναισθανόμενος Άνθρωπος θρέφεται από την αστείρευτη, δημιουργική και ανυπότακτη δύναμη της συναισθηματικής νοημοσύνης του. Συνήθως έρχεται στο προσκήνιο και αναδεικνύεται ο ρόλος του μετά από μεγάλες καταστροφές (Βόρεια Αμερική πριν 11 χιλιάδες χρόνια, Νέα Ζηλανδία πριν 500 χρόνια, Ευρώπη πριν 50 χρόνια).

Ζ.4. Ο πολιτισμός της υποταγής και χρήσης ανθρώπων από ανθρώπους

Για τον τελευταίο τόμο της Ιστορίας της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους στον οποίο μόλις δώσαμε τον πλέον κατάλληλο τίτλο, Ο πολιτισμός της υποταγής και χρήσης ανθρώπων από ανθρώπους, δεν χρειάζεται να μακρηγορίσουμε εδώ. 

Προτείνω, προτού αρχίσουμε να μελετάμε αυτόν τον τόμο, να αλλάξουμε την θέση μας και την οπτική γωνία από την οποία παρατηρούμε τον πολιτισμό μας. Μπορούμε να επιλέξουμε να μην κοιτάμε μεροληπτικά, σαν μαγεμένοι, θα έλεγα, στην πραγματικότητα όμως επιλεκτικά τυφλωμένοι, τις ζωές των μεγάλων ανδρών, τα σπουδαία κατορθώματα και τα σπουδαιότερα έργα.



Ας ξεκινήσουμε ανατρέχοντας στον Θουκυδίδη και διαβάζοντας τον διάλογο Αθηναίων-Μηλίων ο οποίος καταλήγει ως εξής:
"...Και οι Μήλιοι, επειδή πολιορκούνταν πια πολύ στενά, έγινε μάλιστα και κάποια προδοσία από ανάμεσά τους, συνθηκολόγησαν με τους Αθηναίους με τον όρο να αποφασίσουν εκείνοι για την τύχη τους. Κι αυτοί σκότωσαν όσους Μήλιους ενήλικους έπιασαν, κι έκαμαν δούλους τα παιδιά και τις γυναίκες. Το νησί το αποικίσανε οι ίδιοι στέλνοντας αργότερα πεντακόσιους αποίκους." Θουκυδίδου Ξυγγραφή, βιβλίο Ε΄, κεφάλαια 84-116
Σε αυτά τα κεφάλαια του Πελοποννησιακού Πολέμου θα βρούμε σημαντικές αναφορές στην εσωτερική παθογένεια της εξουσίας η οποία εμφανίζεται να περιέχει ανεξάντλητες δυνάμεις ανταγωνιστικής υπεροψίας, καταστροφής και, εν τέλει, αυτοκαταστροφής. 

Μετά μπορούμε να ανατρέξουμε στο βιβλίο του Ανδρέα Γεωργίου Το τέλειο Κράτος, η νύχτα των ερπετών στο οποίο παρουσιάζεται πληθώρα ιδεών για την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας, τα αδιέξοδα και την σημασία που έχει για το μέλλον των ανθρώπων η δυνατότητα που έχουν να κάνουν επιλογές. Από το ίδιο βιβλίο, θα αποκομίσουμε πληροφορίες για το πώς τα μέσα παραγωγής μπορούν να λειτουργούν πιο αποτελεσματικά και από τα όπλα όταν χρησιμοποιούνται από ανθρώπους με σκοπό την υποταγή άλλων ανθρώπων. Θα αποκομίσουμε ακόμα πληροφορίες για το πώς η επιθυμία για κυριαρχία δεν προσωποποιείται αποκλειστικά με την εξουσία και τον πλούτο, αλλά μπορεί να παίρνει πολλές και συγκαλυμένες με ύπουλο τρόπο μορφές. Σημαντικότερη όμως από όλα αυτά είναι ίσως η σκέψη του πως, οι άνθρωποι δεν έχουν λόγο να προσδοκούν μοιρολατρικά την έλευση της μιας ή της άλλης νομοτέλειας καθώς με την δύναμη της σκέψης τους μπορούν να επιλέγουν τις προοπτικές και το μέλλον τους.

Μπορούμε ακόμα να ανατρέξουμε στο βιβλίο του Έριχ Φρομμ Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία μέσα από τις σελίδες του οποίου θα αποκομίσουμε πληροφορίες για τον τρόπο που μπορεί ο κάθε άνθρωπος να σχετίζεται με την εξουσία, να υποτάσσεται ή να προσπαθεί να ελευθερωθεί από τα δεσμά του, καθώς και για το πόσο σημαντικό ρόλο παίζει σε κάθε περίσταση το πολιτισμικό περιβάλλον.
Σε κείμενα που έγραψε ο Σίγκμουντ Φρόυντ μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο και έχοντας βιώσει ο ίδιος, όπως και ολόκληρη σχεδόν η ανθρωπότητα, την τραυματική εμπειρία του μέσα από συγγενικές απώλειες, αναδεικνύεται η απογοήτευσή του για την ανθρώπινη κατάσταση. Ομολογεί συγκεκριμένα σε κάποιο σημείο πως "οι άνθρωποι δεν πέφτουν πολύ χαμηλά όταν συμμετέχουν στους πολέμους καθώς ποτέ στην πραγματικότητα δεν ανέβηκαν εκεί που αρεσκόμαστε να πιστεύουμε ότι έχουν ανέβει".

Έχοντας λοιπόν μετατοπιστεί και κοιτάζοντας πλέον την ανθρωπότητα από μια τέτοια οπτική γωνία, θα διακρίνουμε ολοζώντανο τον κίνδυνο που διαβλέπει ο Ανδρέας Γεωργίου στο βιβλίο Το τέλειο Κράτος, η νύχτα των ερπετών: η ανθρωπότητα εξελισσόμενη με προτάγματα τους ζωικούς αυτοματισμούς της, αν δεν καταρρεύσει κάτω από την καταστροφική δύναμη των ανταγωνισμών που προκαλεί, μπορεί να διαμορφώσει έναν τρομακτικό κόσμο εξουσιαστικής πανδυναμίας και ακραίων ανισοτήτων. 


Με λίγα λόγια, καθώς πολλοί επαναπαύονται μέσα στο όραμα της όποιας πρόσκαιρης ευμάρειας και κάποιοι άλλοι περιμένοντας την νομοτελειακή κατάρρευση του Καπιταλισμού, παραβλέπεται πως ο πολιτισμός της υποταγής και χρήσης ανθρώπων από ανθρώπους δεν θα τελειώσει υποχρεωτικά μαζί με τον Καπιταλισμό. Ο Κυριαρχικός Άνθρωπος μέσα σε 10.000 χρόνια εξέλιξης μπορεί να παραδώσει την κυριαρχία του σε έναν κληρονόμο κατά πολύ χειρότερο από τον ίδιο. Ο Καπιταλισμός ο ίδιος μπορεί να εξελιχτεί ή να παραδώσει την σκυτάλη σε ένα οικονομικό σύστημα πολύ πιο ζοφερό για την μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων.

Ο Καπιταλισμός είναι δημιούργημα του Κυριαρχικού Ανθρώπου, δηλαδή των σύγχρονων ανθρώπων, δηλαδή των προγόνων μας από τότε που κάποιος άρπαξε το πλεόνασμα άλλων, μέχρι των προ-προπαπούδων, των γονιών, και όλων μας. Ο Καπιταλισμός ακόμα και αν καταρρεύσει σήμερα κι όλας, η ανθρωπότητα δεν θα αποποιηθεί αυτόματα τις καταστροφικές δυνάμεις της τις οποίες ανάγει κατά βούληση σε ιδεολογήματα και πολιτισμικές αξίες. Για όσο η ανθρωπότητα δεν κοιτάζει αυτήν την καταστροφική εκδοχή της προτιμώντας να προβάλλει στην θέση της, συνειδητά ή ασυνείδητα, βολικούς δαίμονες και νομοτέλειες, όπως στην συγκεκριμένη περίπτωση τον Καπιταλισμό, αποποιείται την ευθύνη της νοήμονος επιλογής και είναι μάλλον απίθανο να ξεφύγει από τις ζωικές επιταγές που φέρει, μαζί και από τις αδιέξοδες προοπτικές της.


Ζ.3. Διορθώνοντας τον τίτλο του τελευταίου τόμου της Ιστορίας της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους

Γνωρίζουμε πως οι σύγχρονοι άνθρωποι εξαπλώθηκαν στα πιο απίθανα μέρη της γης και διαμόρφωσαν πολιτισμούς οι οποίοι όταν συγκρίνονται μεταξύ τους παρουσιάζουν ακόμα και ακραίες αντιθέσεις ως προς τα χαρακτηριστικά τους.



Όμοια όμως, όπως ο σύγχρονος άνθρωπος ξεκίνησε πριν από 200.000 χρόνια από την Αφρική αφανίζοντας ή αφομοιώνοντας προγονικά είδη, αντίστοιχα πριν από μόλις 10.000 χρόνια ο σύγχρονος πολιτισμός ξεκίνησε από την Μεσοποταμία και, αφανίζοντας ή αφομοιώνοντας στο πέρασμά του άλλους πολιτισμούς αλλά και λαούς ολόκληρους, κατάφερε στις μέρες μας να έχει εξαπλωθεί απ' άκρη σ' άκρη της γης.



Ποιές όμως συνθήκες επέτρεψαν την διαμόρφωση και ανάπτυξη αυτού του πολιτισμού ο οποίος αποδείχτηκε ικανότερος από κάθε άλλον στο να κυριαρχεί; Και γιατί να δεχτούμε ότι πρόκειται για έναν και μόνο πολιτισμό ο οποίος κυριαρχεί σε όλη την γη ενώ γνωρίζουμε ότι κάθε λαός έχει τον δικό του πολιτισμό τον οποίο προσπαθεί να διαφυλλάσσει και να αναπτύσσει;


Ως σύγχρονοι άνθρωποι ενώ παρουσιάζουμε δεκάδες παραλλαγές στην όψη, στην κίνηση και σε διάφορα επιμέρους χαρακτηριστικά, ταυτόχρονα έχουμε κοινά κάποια καίρια στοιχεία της δομής μας εξαιτίας των οποίων προσδιοριζόμαστε όλοι ως Σύγχρονοι Άνθρωποι ή, όπως λέγεται επιστημονικά, Homo Sapiens Sapiens. To ίδιο συμβαίνει και με τον σύγχρονο πολιτισμό μας ο οποίος ενώ παρουσιάζεται σε δεκάδες παραλλαγές με διάφορα επί μέρους χαρακτηριστικά, ταυτόχρονα όλες αυτές τις παραλλαγές του είναι δομημένες πάνω σε ένα κοινό στοιχείο.

Προτού αναγνωρίσουμε αυτό το ένα κοινό στοιχείο που περιέχεται στους κυρίαρχους πολιτισμούς σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης καθιστώντας τους, όπως λέμε εδώ, έναν ενιαίο Σύγχρονο Πολιτισμό ας ανατρέξουμε στα στοιχεία που επέτρεψαν την εκκίνηση και ανάπτυξή του.

Κάποιες από τις κληρονομιές που έφεραν ήδη οι άνθρωποι, ή πιο σωστά ορισμένοι σε κάθε περίπτωση άνθρωποι, πριν από 10.000 χρόνια και έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εκκίνηση αυτού του νέου πολιτισμού είναι η θέληση να σκοτώνουν άλλους ανθρώπουςη επιθυμία να κυριαρχούνη ικανότητα να φτιάχνουν και να χρησιμοποιούν όπλα και, η πολλή νέα κατάκτηση εκείνη την εποχή, η ικανότητα να καλλιεργούν την γη και να παράγουν πλεόνασμα.




Τι συνέβη από εδώ και πέρα; Είναι πλέον ολοφάνερο: κάποιοι άνθρωποι εφεξής μπορούσαν να αρπάζουν τα πλεονάσματα άλλων ανθρώπων και να τα χρησιμοποιούν για την δική τους επιβίωση. Και το έκαναν.
Κάποιοι άνθρωποι πλέον μπορούσαν να υποτάσσουν άλλους ανθρώπους και να τους χρησιμοποιούν απομυζώντας τα αγαθά και κάθε πλεόνασμα που παρήγαγαν με τους κόπους τους. Και αυτό το έκαναν.
Ακούγεται πολύ παράξενο αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα: το βιβλίο που περιγράφουμε ως «ο ανθρώπινος πολιτισμός» ξεκινά με την βία, την αρπαγή και την υποταγή ανθρώπων σε άλλους ανθρώπους.

Οι πρωταγωνιστές σε αυτό το βιβλίο από τις πρώτες γραμμές του μέχρι και αυτές που γράφονται αυτή την στιγμή είναι οι κυρίαρχοιοι υποταγμένοιτο πλεόνασμα και τα όπλα.



Ας αλλάξουμε λοιπόν τον τίτλο του τελευταίου τόμου γιατί φανερώνει μεροληψία σε βάρος εκατομμυρίων ανθρώπων. Όμοια όπως και το βιβλίο της Ιστορίας της Δ' Δημοτικού σύμφωνα με το οποίο στην αρχαία Ρώμη υπήρξαν μόνο τρεις τάξεις, οι Πατρίκιοι, οι Πελάτες και οι Πληβείοι. Σε αυτό το βιβλίο της Ελληνικής Δημοκρατίας κατά το έτος 2013, όπως και στην αρχαία Ρώμη πριν από 2.000 χρόνια, οι δούλοι ούτε αναφέρονται, ούτε υπολογίζονται ως κοινωνική τάξη και άρα ως άνθρωποι, παρά υπολογίζονται μόνο ως αντικείμενα στην χρήση ανθρώπων. 



Για τον ένα παγκόσμιο πλέον πολιτισμό των ανθρώπων οι υποταγμένοι άνθρωποι δεν έχουν την ίδια αξία ως ανθρώπινα όντα με τους κυρίαρχούς τους και αυτό ισχύει με διάφορες παραλλαγές από την εποχή που για πρώτη φορά κάποιοι άνθρωποι υποτάχτηκαν από άλλους ανθρώπους για να χρησιμοποιηθούν ως νοήμονα εργαλεία, μέχρι και σήμερα.
Ο σύγχρονος πολιτισμός των ανθρώπων είναι καλύτερα να γράφεται ως Ο πολιτισμός της υποταγής και χρήσης ανθρώπων από ανθρώπους. Το ίδιο το ανθρώπινο είδος δε, θα πρέπει να κατονομάζεται ως ο Κυριαρχικός Άνθρωπος γιατί ο τίτλος Λογικός Άνθρωπος καθόλου δεν συνάδει με την πορεία του τα τελευταία 10.000 χρόνια.



Ζ.2. Παρατηρώντας την Ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους

Σε όλη την διάρκεια της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους το ένα και μόνο ίσως διαρκώς παρόν στοιχείο, όπως εμφανίζεται από τα βάθη του χρόνου μέχρι σήμερα, είναι η ανάπτυξη παραλλαγών οι οποίες μπορεί να παρουσιάζουν χαρακτηριστικά με ακραίες διαφοροποιήσεις. Θα υπέθεται κανείς πως αυτό που αναγνωρίζουμε ως εξέλιξη αποτελεί την συνισταμένη των χιλιάδων παραλλαγών που έχουν παρουσιαστεί. 


Ως αποτέλεσμα όμως της εξελικτικής διαδικασίας διακρίνουμε την συνιστώσα που απέκλεισε ή αφομοίωσε, το πιθανότερο με βίαιο τρόπο, κάθε άλλη εξελικτική συνιστώσα. 

Οι σημερινοί άνθρωποι αποτελούμε τους μοναδικούς συνεχιστές μιας εξελικτικής διαδικασίας που ξεκίνησε πριν από 6.500.000 χρόνια. Γνωρίζουμε ότι σε όλες τις χρονικές φάσεις της εξέλιξης αυτής υπήρχαν περισσότερα του ενός συγγενικά είδη προς την εξελικτική γραμμή που οδήγησε στον σημερινό άνθρωπο. Δεν μπορούμε να υποθέσουμε κάτι άλλο πέρα από το ότι αφανίστηκαν βίαια ή ότι εκτοπίστηκαν οδηγούμενα στον αφανισμό από δικούς μας προγόνους.

Η φονική βία λοιπόν μοιάζει να μην έλλειψε ποτέ από την μακρυά διαδρομή της ανθρωπότητας. Αποτελεί ένα από τα βιολογικά συμπεριφορικά χαρακτηριστικά του είδους. Ένα κληροδότημα από τα σκοτεινά βάθη της ζωικότητάς μας που μας ακολουθεί ως ένα κοιμισμένο θηρίο το οποίο, ανά πάσα στιγμή, μπορεί να ξυπνήσει και να στραφεί εναντίον μας επιβεβαιώνοντας ακόμα και τους πιο τρομακτικούς εφιάλτες μας. 




Διαπιστώνοντας την ύπαρξη της φονικής βίας ως διαρκές συμπεριφορικό χαρακτηριστικό στην ανθρώπινη ιστορία θα αναρωτηθούμε για την προέλευση αυτού του χαρακτηριστικού. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ισχύει ό,τι και σε πολλά άλλα είδη: η βία είναι το εργαλείο για την επιβολή της κυριαρχίας ενός αρσενικού πάνω σε άλλα με σκοπό την πρωτοκαθεδρία στην γονιμοποίηση των θηλυκών καθώς και για την κατοχύρωση από μέρους μιας ομάδας της απαραίτητης για την επιβίωσή της περιοχής. Η περίπτωση του ανθρώπινου είδους δεν είναι το ίδιο προβλέψιμη ειδικά από το σημείο όπου εκκινείται ο μηχανισμός του πολιτισμού. Κατά μία άποψη ο μηχανισμός του πολιτισμού ξεκινά την στιγμή που δολοφονείται το κυρίαρχο αρσενικό από μία αδελφότητα ισότιμων. Η ζωικότητα έτσι προσβάλλεται και ένα νέο στοιχείο εισβάλει στην ιστορία της ανθρωπότητας το οποίο έκτοτε ενυπάρχει σε αυτήν αδιάλειπτα: η επιλογή τής ισότητας.

Η κυριαρχικότητα ωστόσο, όπως και η βιαιότητα, ποτέ δεν εξαλείφθηκε και ποτέ δεν έπαψε να αναδύεται στην επιφάνεια ως θλιβερό χθόνιο συμπεριφορικό χαρακτηριστικό του είδους, παίρνοντας πλείστες μορφές άλλοτε οφθαλμοφανείς και άλλοτε καλλυμένες.

Η χρήση των εργαλείων δεν θα μπορούσε να μείνει έξω από μία τόσο σημαντική για τους ανθρώπους δραστηριότητα όπως έχει υπάρξει ο ανταγωνισμός και η βιαιοπραγία. Τα εργαλεία όπως χρησιμοποιήθηκαν και εξελίχθηκαν για την ανεύρεση τροφής, χρησιμοποιήθηκαν και εξελίχθηκαν και ως όπλα στις αντιπαραθέσεις μεταξύ των ανθρώπων.

Τα εργαλεία-όπλα βρίσκονται στα χέρια των ανθρώπων από τα πρώτα βήματα της ανθρωπότητας, καθώς και, τις περισσότερες φορές, αποτελούν την αιχμή των τεχνολογικών επιτευγμάτων της.




Αν και όλα αυτά τα προηγούμενα στοιχεία υπήρχαν ως δυνατότητες πολύ προτού οι άνθρωποι επινοήσουν τις οργανωμένες καλλιέργειες και την κτηνοτροφία, είναι ακριβώς αυτές οι επινοήσεις που επιφέρουν μια καθοριστική αλλαγή:
Για πρώτη φορά οι άνθρωποι μπορούν να ελέγχουν την φύση παράγοντας από αυτήν αυτά που χρειάζονται, αλλά και ακόμα περισσότερα που δεν τους χρειάζονται. Μπορούν πλέον αυτά που παράγουν και δεν τους χρειάζονται να τα αποθηκεύουν και να τα αξιοποιούν όταν και όπως κρίνουν. Έτσι, εφευρίσκουν τρόπους να αποθηκεύουν το πλεόνασμα της παραγωγής τους, καθώς και, το σημαντικότερο, αναπτύσσουν μεταξύ τους δίκτυα ανταλλαγής αγαθών και προϊόντων.[1]. 



Είναι εύκολο, τώρα, να συμπεράνουμε γιατί η ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας καταλαμβάνει μόνη της έναν ολόκληρο τόμο της ανθρώπινης ιστορίας, έτσι δεν είναι; Η ανθρωπότητα για ακόμα μια φορά ξαναγεννιέται και κάνει ένα βήμα προς αυτό που κατανοούμε εμείς σήμερα ως ανθρώπινο πολιτισμό. 

Αυτό δε που είναι σημαντικό στον προτελευταίο τόμο της Ιστορίας της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους και τον κάνει τόσο σημαντικό δεν περιορίζεται στην επινόηση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, αλλά κυρίως αφορά στην δυνατότητα μιας κοινότητας ανθρώπων να παράγει περισσότερα αγαθά από όσα θα μπορέσει να χρησιμοποιήσει. Σε έναν μακρύ αγώνα με τα στοιχεία της φύσης μοιάζει οι άνθρωποι να βγαίνουν επιτέλους νικητές. Έχοντας εξασφαλισμένο πλεόνασμα τροφής στα πυθάρια και ζώα κλεισμένα μέσα σε μαντριά, η ζωή τούς υπόσχεται μέρες ηρεμίας και ασφάλειας. 




Κάπως έτσι τελειώνει ο πρότελευταίος τόμος της ανθρώπινης ιστορίας και αρχίζει ο τελευταίος, στου οποίου τις τελευταίες σελίδες διαδραματίζουμε κι εμείς τώρα έναν ελάχιστο ρόλο.


[1] Παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον οι παρατηρήσεις και τα στοιχεία που παραθέτει ο Ανδρέας Γεωργίου στο βιβλίο Το τέλειο Κράτος: η νύχτα των ερπετών σχετικά με τα κίνητρα που οδήγησαν τους πρώτους παραγωγούς να αναπτύξουν τις ανταλλαγές και πώς αυτά σχετίζονται κατά κύριο λόγο με το ενδιαφέρον τους για την γνώση και τους ανθρώπινους δεσμούς και καθόλου με την επιδίωξη συσσώρευσης κέρδους και δύναμης επιβολής.

Ζ.1. Οι σταθμοί στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους

Ποια χαρακτηριστικά, όπως διαμορφώθηκαν μέσα από την πάροδο εκατοντάδων χιλιάδων ετών, έδωσαν στην ανθρωπότητα την δυνατότητα να οργανώνεται σε κοινωνίες με τον τρόπο που βιώνουμε σήμερα; Για να απαντήσουμε θα χρειαστεί να ανατρέξουμε στους τόμους της Ιστορίας της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους και να παρατηρήσουμε την διαδρομή της ανθρωπότητας από την κατάσταση του ζώου προς αυτό που ονομάζουμε άνθρωπος. 

Έχουμε την δυνατότητα να ορίσουμε κάποιους σταθμούς και από κάθε έναν να δώσουμε τον τίτλο σε έναν αντίστοιχο τόμο της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτοί οι τόμοι, όσο κινούμαστε αντίστροφα στον χρόνο, γίνονται όλο και πιο μεγάλοι, καλύπτουν δυσνότητα χρονικά μεγέθη, ωστόσο οι σελίδες τους παραμένουν άγραφες και περιλαμβάνουν μόνο λίγες προτάσεις εδώ κι εκεί στις οποίες καταγράφονται τα λιγοστά ευρήματα. Επιπλέον, τα όρια καθενός από αυτούς τους τόμους είναι στην πραγματικότητα ασαφή και έτσι ο προσδιορισμός τέτοιων ορίων αποσκοπεί μόνο στο να παρουσιάζει με συμβολικό τρόπο τις γνώσεις μας για τα σημεία σταθμούς στην εξέλιξη του είδους. 

Η Ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους μπορεί να χωριστεί στους εξής τόμους:
Τόμος Α’Τα θηλαστικά που ορθώνονται στα δύο πόδια (περίπου πριν 4.000.000 χρόνια).
Τόμος Β’Τα δίποδα θηλαστικά που χρησιμοποιούν εργαλεία (περίπου πριν 2.000.000 χρόνια).
Τόμος Γ’Τα δίποδα θηλαστικά που χρησιμοποιούν την φωτιά (περίπου πριν 1.000.000 χρόνια).
Τόμος Δ’Τα δίποδα θηλαστικά που χρησιμοποιούν δομημένο λόγο (περίπου πριν 50.000 χρόνια[1]).
Τόμος Ε’Τα δίποδα θηλαστικά που αυτοαποκαλούνται άνθρωποι καλλιεργούν την γη και εκτρέφουν ζώα (περίπου πριν 10.000 χρόνια).
Τόμος Στ’Ο σύγχρονος πολιτισμός των ανθρώπων (περίπου πριν 6.000 χρόνια).

[1] Η δυνατότητα χρήσης του αναπνευστικού συστήματος και για την ομιλία, εκκινήθηκε πριν από 1.500.000 χρόνια όταν τα ανθρώπινα όντα άρχισαν να εφυδρώνονται από πόρους του δέρματος που αναπτύχθηκαν σε όλο το σώμα. Έτσι, αυτά τα όντα απέκτησαν την δυνατότητα να κινούνται άνετα στην ζέστη ενώ, ταυτόχρονα, απελευθερώθηκε το ανώτερο αναπνευστικό σύστημα διευκολύνοντας τις προσπάθειες για την παραγωγή επικοινωνιακών ήχων. Η τελευταία καθοριστική εξέλιξη όσο αφορά την ομιλία, εμφανίστηκε στο δικό μας εξελικτικό στάδιο με την μετατόπιση της διακλάδωσης λάρυγγα-φάρυγγα  προς τα κάτω ενισχύοντας την ανάπτυξη των φωνητικών χορδών και την δυνατότητα παραγωγής των φωνητικών ήχων που διαθέτουμε ως σύγχρονοι άνθρωποι. Η ομιλία ως μέσο επικοινωνίας αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στην ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και στην, μέχρι σήμερα, βιολογική εξέλιξη του είδους.

Ζ. Ο δαίμονας του Καπιταλισμού

Ο καπιταλισμός δεν είναι ένας δαίμονας. Ο καπιταλισμός είναι προϊόν της ανθρώπινης νόησης, όπως και η φεουδαρχία, όπως και η δουλεία. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η αναγωγή του καπιταλισμού στην  δαιμονική αιτία κάθε κοινωνικού προβλήματος αποτελεί μια βολική ερμηνεία που μας απομακρύνει (ή ίσως μας προφυλάσσει) από την εμπλοκή μας στην επίπονη αναζήτηση των πραγματικών αφετηριών των ανθρώπινων και κοινωνικών προβλημάτων. Μία επιθυμητή, κατά το δοκούν, όμως ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων δεν μπορεί να μας δώσει χρήσιμη γνώση για το πώς να κατευθύνουμε την ανθρωπότητα προς την απαλλαγή από τα δεινά της. Αντίθετα, παραπλανώντας, αποτελεί μια επικίνδυνη παγίδα που κρατά την πρόοδο καθηλωμένη και εγκλωβίζει την εξέλιξη μέσα σε συγκεκριμένα όρια.

Ο καπιταλισμός έχει αναλυθεί και αναλύεται διεξοδικά σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο τόσο από τους υπερασπιστές όσο και από τους επικριτές του. Οι αναλύσεις αυτές κατά κύριο λόγο προσεγγίζουν την καπιταλιστική οργάνωση της κοινωνίας μέσα από τους όρους που επιβάλει η οικονομία οι οποίοι όροι συχνά ανάγονται σε νομοτέλειες. Δίνεται η εντύπωση έτσι πως, καθοδηγούμενοι από νομοτέλειες θέλουμε να απομακρυνθούμε από την γνώση ότι οι κοινωνίες των ανθρώπων αποτελούνται από ανθρώπους, οι οποίοι έχουν την δυνατότητα να σκέφτονται, να επιλέγουν και να ενεργούν διαμορφώνοντας ηθικούς νόμους και αξιακά συστήματα συνύπαρξης. Μοιάζει ακόμα να θεωρείται δεδομένο από τους επικριτές του καπιταλισμού ότι η κατάρρευσή του αποτελεί μια νομοτέλεια και, εξορισμού, ο κόσμος αργά ή γρήγορα θα γίνει καλύτερος και θα απαλλαγεί για πάντα από την καπιταλιστική βαρβαρότητα.

Είναι όμως βέβαιο πως μια τέτοια νομοτέλεια που υπόσχεται στην ανθρωπότητα την απαλλαγή από τα δεινά της θα επιβεβαιωθεί; Μήπως τελικά, όσο περιμένουμε τις συνθήκες που νομοτελειακά θα προκύψουν για να οδηγήσουν τον καπιταλισμό στην κατάρρευσή του συνεργούμε στην ισχυροποίησή του ή στην μετεξέλιξη του σε μια ακόμα πιο βάρβαρη μορφή κοινωνικής οργάνωσης; 

Ας αναζητήσουμε απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα εξετάζοντας ποια είναι τα γενικότερα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού, οι αφετηρίες του θα λέγαμε, διερευνώντας καταρχήν την ευρύτερη ιστορική αλληλουχία μέσα στην οποία θα μπορούσε να τοποθετηθεί. Ας φανταστούμε την ιστορία των ανθρώπων σαν μια μεγάλη αφήγηση που χωρίζεται σε μεγάλους τόμους βιβλίων. Ο καπιταλισμός βρίσκεται στις τελευταίες μόλις σελίδες του τελευταίου από όλους τους τόμους της ανθρώπινης ιστορίας. Ποιο είναι όμως το θέμα ολόκληρου αυτού του τελευταίου βιβλίου όπου στο τέλος του γράφονται οι σελίδες του καπιταλισμού και στο οποίο μάλιστα ένα ελάχιστο κομμάτι καταλαμβάνει και ο καθένας από εμάς;

Είναι αρκετά ευδιάκριτο για να το αναγνωρίσουμε, ας κάνουμε όμως πρώτα μια περιγραφή των τόμων που προηγούνται και οι οποίοι καταλαμβάνουν χρονικές περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας τόσο μεγάλες, ώστε να είναι για μας δύσκολο να αντιληφθούμε το μέγεθός τους.

Ξέρουμε για έναν μεγάλο τόμο, τον πρώτο για την ακρίβεια ο οποίος ξεκινάει με τους προγόνους μας να στέκονται για πρώτη φορά όρθιοι, για τον επόμενο που χρησιμοποιούν τα πρώτα εργαλεία και τα πρώτα όπλα, για έναν άλλο μετά που αρχίζουν να επικοινωνούν θέτοντας τα θεμέλια του λόγου, για  έναν άλλο τόμο όπου περιγράφεται πώς μαθαίνουν να χρησιμοποιούν την φωτιά,  και έναν ακόμα, τον προτελευταίο όπου οι άνθρωποι μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τη γη και τα ζώα για να παράγουν με συστηματικό τρόπο αυτά που χρειάζονται για την επιβίωσή τους.  Θα ήταν πραγματικά ενδιαφέρον αν μπορούσαμε να χωρίσουμε τους τόμους αυτούς με βάση την κοινωνική οργάνωση και όχι με βάση χαρακτηριστικά που προκύπτουν από τα λιγοστά ευρήματα της προϊστορικής περιόδου. Δυστυχώς όμως, αυτοί οι τόμοι -αν και ογκωδέστατοι- διαθέτουν λίγες μόνο σελίδες με κείμενα ή εικόνες και, κατά κύριο λόγο, οι σελίδες τους είναι άγραφες. Γνωρίζουμε μόνο ότι από την μελέτη ζωντανών πολιτισμών που βρέθηκαν από ερευνητές στην λίθινη περίοδο πολιτισμικής εξέλιξης, η ποικιλία διαφορετικών μορφών κοινωνικής οργάνωσης, όπως και ο βαθμός διαφορετικότητας μεταξύ τους, είναι εντυπωσιακή. Για αυτό τον λόγο ακόμα και αν διαθέταμε περισσότερα στοιχεία για την προϊστορική περίοδο θα ήταν ούτως ή άλλως αδύνατον να κατηγοριοποιήσουμε την εξέλιξη των ανθρώπων με βάση την εξέλιξη της κοινωνικής οργάνωσης.


Όπως και να έχει όμως, ό,τι και να συνέβαινε σε επίπεδο κοινωνικής οργάνωσης μέχρι τον πρότελευταίο τόμο, στον τελευταίο ξεκινά ένας καινούργιος τρόπος, πρωτόγνωρος μέχρι τότε, ο οποίος σιγά-σιγά, τείνει να κυριαρχήσει απ’ άκρη σ’ άκρη της γης. Η τάση αυτή σήμερα ολοκληρώνεται και ολόκληρος ο πλανήτης βρίσκεται πλέον οργανωμένος σε έναν μοναδικό και συγκεκριμένο τρόπο κοινωνικής οργάνωσης. Ο τελευταίος λοιπόν τόμος της ανθρώπινης ιστορίας στον οποίο συμμετέχουμε και εμείς περιγράφει τον νέο αυτό τρόπο κοινωνικής οργάνωσης από την εμφάνισή του μέχρι την στιγμή που πλέον κυριαρχεί σε ολόκληρο τον πλανήτη.


Ε.3. Αντιμέτωποι ξανά με τις τοτεμικές καταβολές του ανθρώπινου πολιτισμού

Δεν υπάρχει καμμιά νομοτέλεια η οποία να ισχυροποιεί το όποιο «σωστό» και να του δίνει προβάδισμα.
Υπάρχει όμως η νομοτέλεια η οποία ορίζει ότι το όποιο «ισχυρό» επιβάλεται και κυριαρχεί.

Το «σωστό» αποτελεί ανθρώπινη επινόηση, δεν σχετίζεται με το αναγκαίο και αποτελεί προϊόν νοητικής κρίσης και επιλογής.
Το «ισχυρό», αντίθετα, εμφανίζεται ως προϊόν αναγκαιότητας και μπορεί να επιβάλεται ως τέτοιο. Μπορεί να βασίζεται στα βιολογικά-συμπεριφορικά χαρακτηριστικά ενός και μόνο ατόμου, τα οποία τείνουν να περιστρέφονται γύρω από την επιμονή στην κυριαρχία και την επιβολή του «εγώ».

Η ανθρώπινη φυσιολογία, ωστόσο, περιέχει και την δυνατότητα ανάπτυξης ενός «ισχυρού» το οποίο να περιλαμβάνει την αναζήτηση του «σωστού», «δίκαιου» κ.λπ. πέρα από την δίψα του «εγώ» για κυριαρχία και επιβολή.
Περιέχει δηλαδή την δυνατότητα διαμόρφωσης ενός «ισχυρού εμείς» το οποίο να μπορεί να αντιταχθεί σε κάθε είδους «ισχυρό εγώ».

Η ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών, της ηθικής και των θρησκειών τους, ξεκινά με τον φόνο του ισχυρού κυρίαρχου «εγώ» από την ένωση των ασθενέστερων οι οποίοι έκτοτε μετατράπηκαν στο «ισχυρό εμείς».
Το φονευμένο «ισχυρό εγώ» μετατράπηκε σε σύμβολο τοτέμ, του δόθηκε η μορφή ζώου-θεού του οποίου η δύναμη κοινωνείται τακτικά μέσα από το αίμα και την σάρκα του στα μέλη του «ισχυρού εμείς». Η ανάμνηση της δύναμης του φονευμένου «ισχυρού εγώ» ορίστηκε ταυτόχρονα ως ταμπού, το οποίο δεν επιτρέπεται να επιθυμήσει ή να διεκδικήσει μεμονωμένα κανένα μέλος του «ισχυρού εμείς», εξασφαλίζοντας έτσι την ισότητα και την ειρήνη στην κοινότητα.[1]

Στην πραγματικότητα οι ανθρώπινες κοινωνίες βιώνουν μια διαρκή παλινδρόμηση από την κυριαρχία του «ισχυρού εγώ» στην κυριαρχία του «ισχυρού εμείς» και αντίστροφα. Σε αυτό το σημείο βρισκόμαστε και εμείς τώρα.
Κρατώντας στα χέρια μας όση πληροφόρηση και γνώση δεν κατείχαν ποτέ ξανά οι άνθρωποι καλούμαστε να διαμορφώσουμε παραλλαγές «ισχυρού εμείς» οι οποίες θα αντιταχθούν και θα επιβληθούν στο κάθε είδους «ισχυρό εγώ» επαναπροσδιορίζοντας την έννοια και την αξία της ισότητας.

Εικόνα: Το θέλημα του θεού

Diego Rivera, 1928: Μαρτυρία για την παρουσία του Χίτλερ σε μία ομιλία του το 1928 ενώπιον κομμουνιστών και ναζιστών
[πλήρες κείμενο]
«... Καθώς ζεστάθηκε, ο Χίτλερ άρχισε να ουρλιάζει και να κουνά τα χέρια του σαν επιληπτικός. Κάτι σ’ αυτόν ανατάραξε, φαίνεται, το βάθος της ψυχής των ομοεθνών του, γιατί μετά από λίγο ένιωσα ένα περίεργο μαγνητικό ρεύμα μεταξύ αυτού και του πλήθους. Ήταν τόσο βαθύ που, όταν τελείωσε, έπειτα από δύο ώρες ομιλίας, επικράτησε μια στιγμή πλήρους σιγής. Ούτε καν οι ομάδες της κομμουνιστικής νεολαίας, που είχαν εντολή να τον γιουχάρουν, δεν το έκαναν. Και τότε, η σιωπή έδωσε τη θέση της σε ένα τεράστιο, εκκωφαντικό χειροκρότημα από όλη την πλατεία. ...»

[1] Σ. Φρόυντ, Τοτέμ και Ταμπού, «Το ταμπού της εξουσίας»

Ε.2. Οι πρωτόγονοι το έκαναν καλύτερα

«Η γνώμη ότι η πανάρχαιη βασιλεία είναι δεσποτική, δηλαδή οι υπήκοοι υπάρχουν για χάρη του ηγεμόνα, δεν ισχύει για τις μοναρχίες που εξετάζουμε εδώ. Αντίθετα σε αυτές τις μοναρχίες ο ηγεμόνας ζει προς χάρη των υπηκόων του.»
«Ένας τέτοιος βασιλιάς ζει περιορισμένος μέσα σε ένα σύστημα τελετουργιών και τύπων, περιτριγυρισμένος από ένα σύνολο εθίμων και απαγορεύσεων, που ο σκοπός τους φυσικά δεν είναι να εξυψώσουν το γόητρό του ή να φροντίσουν την καλοπέρασή του, αλλά να τον εμποδίσουν να προβεί σε ενέργειες, οι οποίες παρενοχλώντας την αρμονία της φύσης, πιθανόν να οδηγούσαν αυτόν τον ίδιο, τον λαό του καθώς και ολόκληρο τον κόσμο σε καταστροφή. Οι εντολές που του επιβάλλονται, μακριά από το να του κάνουν την ζωή άνετη, υπεισέρχονται σε κάθε του πράξη, του περιορίζουν την ελευθερία και κάνουν την ζωή του, που δήθεν σκοπεύουν να προφυλάξουν, δύσκολη και μαρτυρική.»[1]

Όταν ο Μάικλ Άλμπερτ περιέγραφε την εμπειρία του από τις καταλήψεις εργοστασίων στην Αργεντινή έθεσε ως σημαντικότερο πρόβλημα την ακύρωση που ένιωσαν οι εργαζόμενοι από τον πρώτο κιόλας χρόνο της αυτοδιαχείρισης καθώς οι διοικητικοί υπάλληλοι, τους οποίους οι ίδιοι είχαν αποδεχτεί ή και εκλέξει, λάμβαναν μέτρα προνομιακά για τους εαυτούς τους έναντι των υπολοίπων εργαζομένων.

Ο κίνδυνος οικειοποίησης των συλλογικών αγαθών από λίγους, ακόμα και όταν αυτοί είναι δημοκρατικά εκλεγμένοι από την κοινότητα, αποτελεί, όπως φαίνεται και από τις αναφορές του Frazer, έναν κίνδυνο γνωστό στους πρωτόγονους λαούς και για τον οποίο ελάμβαναν συγκεκριμένα μέτρα για την εξάλειψή του. Από την επίγνωση αυτού του κινδύνου οι σύγχρονες κοινότητες, μέσα σε ένα περιβάλλον υποσχόμενης ευμάρειας, είτε από αδιαφορία, αφέλεια, ή, υστερόβουλη καθοδήγηση, αποστρέφουν τα βλέμματα.


Εικόνες: Θρησκευτικοί και πολιτικοί εκπρόσωποι. Ελλάδα, 2008. Από το μπλογκ Ριάλιτυ Σόου

[1] The Golden Bough, chapter 17, The burden of Royalty, by J.G. Frazer. Το συγκεκριμένο απόσπασμα στο Τοτέμ και Ταμπού του Σ. Φρόυντ πρέπει να προέρχεται από αυτόνομη έκδοση με τίτλο Taboo. The burden of Royalty.

Ε.1. Από την χρηστική στην δυναστική εξουσία

Μερικές σκέψεις, που προκύπτουν από στοιχεία και υποθέσεις, σχετικά με τις αναγκαιότητες που καθοδήγησαν την εξέλιξη της εξουσίας στις ανθρώπινες κοινωνίες από τις απαρχές του πολιτισμού.

«Το πιο πρωτόγονο είδος οργάνωσης που συναντάμε, και που ισχύει και σήμερα σε ορισμένες φυλές, είναι οι σύνδεσμοι ανδρών, που τους φτιάχνουν μέλη της φυλής που έχουν ίσα δικαιώματα και υπόκεινται στους περιορισμούς του τοτεμικού συστήματος, συμπεριλαμβανομένης και της κληρονομικότητας από την μητρική γραμμή.»[1]
Μέσα από ένα τέτοιο πλαίσιο ισοτιμίας, και με την ανάγκη χαλιναγώγησης και υποταγής των δαιμονικών στοιχείων που αναγνώριζε ο πρωτόγονος άνθρωπος σε κάθε στοιχείο της φύσης, προέκυψε η ανάγκη διορισμού ή εκλογής ενός αρχηγού-μάγου. Ο διορισμός αφορούσε συχνά αιχμαλώτους οι οποίοι θυσιαζόντουσαν μετά από ορισμένο χρονικό διάστημα ή όταν δεν εκπλήρωναν ικανοποιητικά την αποστολή τους. Οι εκλεγμένοι υπόκειντο σε αυστηρό πλαίσιο ελέγχου και περιορισμών, σε βαθμό που αυτό να γίνεται αποτρεπτικό ακόμα και για την ανάληψη του ρόλου.
Σε αυτή την φάση γίνεται προφανές ότι ο σύνδεσμος της φυλής με τους δαίμονες της φύσης λειτουργούσε κατά κάποιο τρόπο, ή και κυριολεκτικά, ως υπηρέτης του συνόλου.


Σε περιπτώσεις όπου οι ανάγκες σε οργανωτικά και πολεμικά θέματα διογκώθηκαν, οι ρόλοι του μάγου και του βασιλιά ανατέθηκαν σε διαφορετικούς ανθρώπους, χωρίς αυτό όμως -αρχικά τουλάχιστον- να επιδρά στην θέση και των δύο πια ως υπηρετών της κοινότητας.


H ανάπτυξη της γεωργίας αποτελεί έναν σταθμό για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και των κοινωνιών που διαμορφώνει. Χρησιμοποιώντας την γεωργία οι κοινότητες απέκτησαν την δυνατότητα να συγκεντρώνουν τροφές δημιουργώντας για πρώτη φορά αυτό που ονομάζουμε πλεόνασμα. Αυτή η στιγμή αποτέλεσε ορόσημο για την ανθρωπότητα καθώς επικύρωσε την κυριαρχία της πάνω στα στοιχεία της φύσης. Έκτοτε, οι άνθρωποι μπορούν να συγκεντρώνουν αγαθά εξασφαλίζοντας έτσι περισσότερο ελεύθερο χρόνο για πνευματικές και δημιουργικές δραστηριότητες καθώς και την δυνατότητα να τεκνοποιούν και να αναπαράγονται με ασφάλεια.
Η διαχείριση του πλεονάζοντος πλούτου μοιάζει φυσικό να ανατέθηκε τότε από την κοινότητα στον Βασιλιά και τον Μάγο. Μέσα από μια τέτοια διαδικασία και με την διαρκή αύξηση του πληθυσμού, η δύναμη που άρχισε να παραδίδεται στα χέρια του Βασιλιά και του Μάγου αποτέλεσε την αφετηρία μιας μεγάλης διαδρομής που, μέσα από πολλές τροποποιήσεις και παραλλαγές, οδήγησε στην οργανωτική δομή που έχουν οι κοινωνίες μας σήμερα.

Αυτή η υπόθεση όμως, αν όντως συνέβη σε οποιονδήποτε βαθμό κατ’ αυτόν τον τρόπο, είναι μάλλον απίθανο να αποτέλεσε την κυρίαρχη εκδοχή εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών. Είναι χαρακτηριστική σε όλες τις προ-πλεονασματικές κοινωνίες η φροντίδα των μελών τους να διατηρούν την μεταξύ τους ισοτιμία. Θα ήταν όλως διόλου απίθανο αυτή η φροντίδα, η οποία διαμορφώθηκε και συντηρήθηκε ως βασικό στοιχείο της κοινωνικής συνύπαρξης, να εξαλείφθηκε μόλις οι ίδιοι άνθρωποι και φορείς των ίδιων πολιτισμικών χαρακτηριστικών άρχισαν να παράγουν πλεόνασμα.

Μια ίσως πιο πραγματική εικόνα για αυτή την μετάβαση μπορούμε να αποκομίσουμε από δύο στοιχεία. Πρώτο στοιχείο είναι η οχυρωμένη οικιστική διάταξη που παρατηρούμε σε μικρές πλεονασματικές κοινότητες, πράγμα που φανερώνει ότι το κοινοτικό πλεόνασμα έγινε κάποια στιγμή στόχος πειρατείας από άλλες κοινότητες ανθρώπων. Οι πειρατικές κοινότητες ενδεχομένως να μην υπήρξαν ποτέ πλεονασματικές οι ίδιες, αλλά να επιβίωναν εξολοκλήρου από την πειρατεία. Δεύτερο στοιχείο είναι η εντυπωσιακή ικανότητα συγκέντρωσης πλεονάσματος που απέκτησαν οι κοινότητες που εξέλιξαν την άσκηση πειρατείας σε κάτι περισσότερο: στην υποταγή των ίδιων των παραγωγών πλεονάσματος και στην χρήση των υποταγμένων ανθρώπων πλέον ως νοήμονων εργαλείων.
Η υποταγή ανθρώπων από ανθρώπους, προκειμένου οι κυρίαρχοι να αρπάζουν συστηματικά και με ελεγχόμενο τρόπο το πλεόνασμα που παράγουν οι υποταγμένοι, σηματοδοτεί στην πραγματικότητα την αφετηρία του πολιτισμού μας. Δίνει όμως και μια ερμηνεία για το πώς σε κάποια στιγμή της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών εμφανίστηκε και κυριάρχησε το δικαίωμα κάποιων ανθρώπων να στερούν την ακεραιότητα κάποιων άλλων.

Αυτός ο τρόπος οργάνωσης διαμορφώθηκε αρχικά στην Μεσοποταμία και ακολούθως στην Αίγυπτο αξιοποιώντας την δυνατότητα παραγωγής πλεονασμάτων σε εντυπωσιακά μεγέθη. Παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον το γεγονός ότι την ίδια στιγμή που από την μία οι υποταγμένοι σε αυτά τα βασίλεια στερούνται την ακεραιότητά τους, από την άλλη, οι βασιλιάδες και οι ιερείς της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου βρίσκονται πλαισιωμένοι από δεκάδες αυστηρούς κανόνες και περιορισμούς, που τίθενται από τους μέχρι πρότινος ισότιμούς τους, προκειμένου να αποδεικνύουν διαρκώς ότι οι γνώσεις τους και οι μαγικές δυνάμεις τους στοχεύουν καταρχήν στο συλλογικό όφελος.
Έτσι διακρίνεται σε αυτά τα πρώιμα βασίλεια η προσπάθεια διατήρησης των αρχών της ισοτιμίας μεταξύ των κυρίαρχων -κληρονόμων πιθανά της πρώτης πειρατικής κοινότητας, ενώ την ίδια στιγμή οι υποταγμένοι -κληρονόμοι των πρώτων παραγωγών πλεονάσματος- έχουν χάσει ολότελα την ακεραιότητά τους. Από αυτό μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η υποταγή ανθρώπων από ανθρώπους δεν προέκυψε ως αποτέλεσμα διεργασιών στο εσωτερικό μιας κοινότητας αλλά ως επιθετική ενέργεια μιας κοινότητάς προς μια άλλη.

Από αυτό το σημείο και έπειτα ο δρόμος για την ανάπτυξη απολυταρχιών και μοναρχιών παραμένει ανοιχτός καθώς η συγκέντρωση όλο και περισσότερου πλούτου και δύναμης στα χέρια των κυρίαρχων δίνει την δυνατότητα στους διαχειριστές αυτού του πλούτου και της δύναμης να ξεχωρίζουν μέσα στην ίδια την κοινότητα των κυρίαρχων, διαμορφώνοντας νέες ανισότητες και επιβάλλοντας έναν αγωνιώδη κύκλο πλούτου, αίματος και εξουσίας ο οποίος συνεχίζεται αδιάλειπτα μέχρι σήμερα.



Η τεχνολογική επινοητικότητα των ανθρώπων δεν σταμάτησε βέβαια στην γεωργία. Η ικανότητα μεταποίησης και μεταφοράς αγαθών δημιούργησε νέα δεδομένα και κοινωνικές δυνάμεις. Αυτές οι δυνάμεις ανέτρεψαν με επιτυχία τις δεσποτικές βασιλείες στην Αθήνα της αρχαιότητας και στην Βενετία της Αναγέννησης. Πολύ αργότερα, σχεδόν στην σύγχρονη εποχή, όλως διόλου νέες παραγωγικές δυνάμεις ανέπτυξαν, μέσω νέων πάλι τεχνολογιών την βιομηχανία, αποκτώντας συντριπτική οικονομική υπεροχή. Αυτή η υπεροχή υπήρξε τόσο μεγάλη ώστε, με ευκολία, αυτές οι νέες παραγωγικές δυνάμεις παραμέρισαν σε ένα μεγάλο μέρος του κόσμου τις θεοκρατικές βασιλείες και τις μικρογραφίες τους, φέουδα-λατιφούντια, ανοίγοντας τον δρόμο για αυτό που ονομάζουμε σύγχρονες αστικές δημοκρατίες.


Σε αυτές τις σύγχρονες δημοκρατίες η παρουσία των βασιλιάδων και των μάγων μοιάζει ολοένα να συρρικνώνεται. Η παρουσία τους, ωστόσο, δεν έχει χάσει την συμβολική βαρύτητά της στο συλλογικό υποσυνείδητο και έτσι αποτελούν πάντα έναν βαρύγδουπο διάκοσμο στα κοινωνικά τεκταινόμενα παρέχοντας τον ισχυρό συμβολισμό που χρειάζεται κάθε εξουσία για να επιβάλεται.
Πέρα όμως από την συμβολική δύναμη που διατηρούν οι βασιλείς και οι μάγοι, η διαχείριση της εξουσίας ασκείται από εκλεγμένους εκπροσώπους οι οποίοι παρόμοια με τους βασιλιάδες και τους μάγους, χωρίς να διαθέτουν οι ίδιοι κάποια μέσα παραγωγής, συνεργάζονται με την οικονομική εξουσία εξυπηρετώντας την προκειμένου να αποκομίζουν οι ίδιοι οφέλη.

Σε αυτές τις κοινωνίες δεν υπάρχει πια η έννοια της κυρίαρχης κοινότητας, καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων παράγει πλεόνασμα το οποίο το καρπώνεται η οικονομική και πολιτική εξουσία. Μπορεί όμως, με διάφορους τρόπους, ένας ολόκληρος λαός να διατηρεί υποδουλωμένους άλλους λαούς, είτε καρπώνοντας το πλεόνασμα που παράγουν με ακόμα πιο σκληρούς όρους από αυτούς που υφίστανται ο ίδιος από τις δυνάμεις που τον εξουσιάζουν, είτε απομυζώντας άλλους πλουτοπαραγωγικούς πόρους που βρίσκονται στην επικράτεια αυτών των υποδουλωμένων λαών.
Δεν είναι ασυνήθιστο ακόμα και μέσα στα γεωγραφικά όρια μιας τέτοιου είδους κυρίαρχης κοινότητας να συντηρούνται στην σκιά της, στο απόλυτο περιθώριο, άνθρωποι χωρίς δικαιώματα οι οποίοι φέρουν όλα τα χαρακτηριστικά των υποταγμένων ανθρώπων.

Έτσι σε αυτή την περίπτωση των σύγχρονων κοινωνιών ως κυρίαρχη κοινότητα μπορούμε να ορίσουμε όσους έχουν δικαιώματα πολίτη, ενώ ως υποταγμένη κοινότητα, όσους από οποιαδήποτε ανάγκη ή επιβολή, μέσα ή έξω από τα γεωγραφικά όρια της κυρίαρχης κοινότητας αποστερούνται του πλεονάσματος που παράγουν και των πόρων που τους ανήκουν.

[1] Τοτέμ και Ταμπού, Σίγκμουντ Φρόυντ. Η κατά τον Δαρβίνο «πατρική ορδή», όπου τα νεαρά αγόρια διώχνονται ώστε οι γυναίκες να παραμένουν κάτω από την εξουσία ενός ισχυρού αρσενικού-πατέρα, ανατρέπεται βίαια από τους διωγμένους γιους. Οι γιοί σκοτώνουν τον πατέρα και μοιράζονται την εξουσία του διαμορφώνοντας τον πρώτο ηθικό (θρησκευτικό-συνειδησιακό) κώδικα των ανθρώπινων κοινωνιών ο οποίος ονομάζεται ταμπού. Η μεταξύ των πατροκτόνων συνενοχή, αλλά και ισοτιμία, επισφραγίζεται τακτικά με τον φόνο και βρώση του ιερού ζώου τοτέμ, συμβόλου του δολοφονημένου πατέρα. Η ειρήνη μεταξύ τους επιτυγχάνεται με την απαγόρευση του ζευγαρώματος μέσα στην τοτεμική οικογένεια.

Ε. Η εξουσία

Από τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού, η ομιλία, όπως και οι έννοιες που προσπαθεί να περιγράφει, εξελίσσονται αδιάκοπα αποκτώντας κάθε φορά νέο περιεχόμενο. Έννοιες που θεωρούμε αυτονόητες, όπως ας πούμε, θρησκεία, φυλή, οικογένεια, εξουσία, έχουν υπάρξει με το πέρασμα των αιώνων διαρκώς μεταβαλλόμενες τόσο ως προς το περιεχόμενο, όσο και ως προς την λειτουργικότητά τους.
Ένα από τα πολλά τέτοια παραδείγματα, το οποίο είναι σημαντικό να εξετάζουμε και να διερευνούμε διαρκώς, είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την έννοια της εξουσίας, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο.

Ο θεός Ώρος, ως γεράκι, στον ναό του, στο Εντφού της Αιγύπτου

Από παραδείγματα ζώντων, κατά τον 19ο αιώνα, πολιτισμών, οι οποίοι τότε βρίσκονταν τεχνολογικά στην λίθινη πολιτισμική φάση, προκύπτει ότι ο αρχηγός-μάγος δεν υφίσταντο ως δυνάστης, αλλά αντίθετα ως υπηρέτης του κοινού συμφέροντος.
Αυτός ο βασιλιάς-μάγος διοριζόταν ή εκλεγόταν από την κοινότητα. Τα προνόμιά του υφίσταντο για όσο διάστημα οι πράξεις του ήταν ευεργετικές για την κοινότητα. Όταν αυτό έπαυε, ακόμα και η ζωή του βρισκόταν σε κίνδυνο.

Αναπαράσταση, πιθανόν τελετουργίας, πάνω σε βράχο, Μπράντσω, Αυστραλία

Τα προνόμια που παραχωρούνται σε αυτόν τον βασιλιά-μάγο τα ξεπληρώνει μέσα από ένα αυστηρό πλαίσιο περιορισμών-ταμπού, τα οποία μοιάζει να έχουν σκοπό τον έλεγχο από την κοινότητα τού κατά πόσο ασκεί τα καθήκοντά του προς όφελός της και όχι τού εαυτού του. Οι περιορισμοί αυτοί, συχνά, γίνονται τόσο βασανιστικοί, που μοιάζει να αποσκοπούν στην αναίρεση κάθε ικανοποίησης που θα μπορούσε να πάρει ένας βασιλιάς-μάγος αποδεχόμενος τα προνόμια του ρόλου του, αν όχι ακόμα και στην τιμωρία του για αυτά τα προνόμια που κατέχει.[1]

Αντίστοιχα, περιοριστικά-ταμπού επικοινωνίας-επαφής με τον βασιλιά-μάγο αποσκοπούν στο να του προσδώσουν το απαιτούμενο κύρος και την ισχύ που του είναι απαραίτητα ώστε να μπορεί να κυριαρχεί πάνω στα στοιχεία της φύσης εκπροσωπώντας την βούληση της φυλής.

Σήμερα, μετά από δεκάδες χιλιάδες χρόνια, η αμφιθυμία η οποία δείχνει σχεδόν ταυτόχρονα σεβασμό και μίσος προς την εξουσία θα μπορούσαμε να πούμε ότι διατηρείται αναλοίωτη, όπως και το ταμπού που καθιστά την επικοινωνία με την εξουσία απαγορευτική παρά μόνο μέσω ενδιάμεσων εκπροσώπων.

Αντίθετα όμως, αν αξιολογήσουμε για ποιόν εργάζεται σήμερα η εξουσία, θα διαπιστώσουμε ότι δεν υφίσταται πλέον ως υπηρέτης του κοινού συμφέροντος αλλά ίσα-ίσα, υπάρχει κατά κύριο λόγο, ως δυνάστης των κοινοτήτων και των κοινωνιών ολόκληρων. Μέσα από μια μακρόχρονη διαδικασία μερικών χιλιάδων χρόνων, οι καταπιεσμένοι αρχικά βασιλείς και μάγοι των ανθρώπινων κοινοτήτων κατάφεραν να αντιστρέψουν τους όρους και να μετατρέψουν τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας σε υπηκόους και υπηρέτες. Αυτή η διαδικασία άρχισε την στιγμή που έγινε εφικτή η συσσώρευση πλούτου μέσα στις κοινότητες, ταυτόχρονα με την ανάπτυξη της γεωργίας και, ασφαλώς, εξαιτίας της.

Πολύ πιο πρόσφατα, η κοινωνική και θρησκευτική εξουσία του βασιλιά και του μάγου έχασε τον έλεγχο στην συσσώρευση πλούτου καθώς υποχρεώθηκε να τον παραχωρήσει σε νέες, επαναστατικές, οικονομικές δυνάμεις οι οποίες πλέον αποτελούν και την πραγματική εξουσία. Έτσι, ο βασιλιάς και ο μάγος, μετατράπηκαν σε έναν νέο ενδιάμεσο κρίκο ο οποίος προστέθηκε ανάμεσα στην υπέρτατη, οικονομική πλέον, εξουσία και τα μέλη της κοινωνίας.

Ο βασιλιάς Παύλος ορκίζεται ενώπιον της Βουλής των Ελλήνων. Δίπλα του, η βασίλισσα Φρειδερίκη, ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός και ο πρόεδρος της Βουλής Τζών Θεοτόκης. Αθήνα, 21.4.1947

Η βασίλισσα Ελισάβετ οδηγεί την βασιλική οικογένεια. Λονδίνο, 10.11.2008

Ο Κώστας Καραμανλής ορκίζεται, ενώπιον της θρησκευτικής ηγεσίας και του προέδρου Κάρολου Παπούλια, πρωθυπουργός της Ελλάδας. Αθήνα, 19.9.2007

Σημείωση
[1] Τα στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο του Σίγκμουντ Φρόυντ «Τοτέμ και Ταμπού», το οποίο βασίζεται σε μελέτες ανθρωπολόγων και κοινωνιολόγων όπως οι J. G. Frazer και W. Robertson Smith